Anomia społeczna

Anomia odnosi się do braku reguł i skłonności do ich przekraczania. To zaprzeczenie ładu społecznego. Cechuje się utratą zdolności prawidłowego (społecznie akceptowanego) reagowania na określoną sytuację, wyłamywaniem się spod wpływu jakiegokolwiek systemu normatywnego oraz niechęcią do podejmowania decyzji i działania.

Anomia polega na rozpadzie powszechnie przyjętych norm i więzi społecznych. To zjawisko społeczne występujące najczęściej w czasie wielkich kryzysów. Prowadzi do załamań i patologii w obrębie systemu więzi społecznych oraz wyrastających na tym podłożu problemów przystosowawczych jednostki lub grupy społecznej.

Zdarza się, że w danym społeczeństwie istnieje zbyt wiele norm prawidłowego funkcjonowania (nadmiar nakazów, zakazów, rozkazów). Często też jednocześnie stosowane są normy „wykluczające się” – raz można coś zrobić, a innym razem jest to zakazane. W takiej sytuacji w społeczeństwie pojawia się przesyt dochodzących do jednostki bodźców zewnętrznych, co wprowadza chaos i naturalną chęć ucieczki. Prowadzi to do pojawiania się zachowań dewiacyjnych takich jak: bunt, wycofanie czy rytualizm. Anomia jest wtedy tłumaczona jako bezprawie, występek czy zaprzeczenie prawa.

Wzrost anomii może być konsekwencją każdej niemal sytuacji społecznej, która podważa ustalone wcześniej definicje sytuacji, utrwalone formy życia, czy symbole. Anomię wywołują przede wszystkim szybkie i głębokie zmiany, do których zaliczyć możemy : rewolucje przemysłową, zjawiska migracji, procesy urbanizacji, inflację, zmianę stylu życia, a przede wszystkim rozwój kulturalny, rozwój oświaty i środków masowego przekazu.

Utrata zdolności prawidłowej reakcji na określoną sytuację, w której występuje konflikt norm, dotyczy często całych grup społecznych. Ciekawym jest fakt, że różne pokolenia społeczeństwa i pojedyncze jego jednostki, mogą reagować w odmienny sposób na sytuacje konfliktujące powszechne normy. Dla jednych „bycie indywidualnością” oznacza dbałość i pracę nad własną bogatą, oryginalną osobowością. Dla innych natomiast znaczy raczej tyle, że każdy żyje, jak chce, wybiera, jak chce, a inni nie powinni się do tego wtrącać. Pociąga to za sobą pełną i obojętną tolerancję wobec życia innych ludzi wraz z niechęcią wobec narzucania innym norm i ujmowania ludzi w jakiekolwiek formuły uogólniające. Pojęcia takie jak: patriotyzm, honor, tradycja, grzech, sumienie, ideowość, bunt, kształtowanie charakteru, bycie indywidualnością tracą swoje znaczenie. Stają się zapomniane lub wyeliminowane ze świadomości zbiorowej.

Znamienne jest to, że wśród społeczeństwa pełniącego role zawodowe, polityczne i społeczne tendencje tłumaczenia, przyzwolenia i obrony występują tylko wobec „swoich”. Natomiast, gdy grupę uznaje się za obcą, a tym bardziej za konkurencyjną i wrogą, wówczas czyny członków tej grupy podlegają bardzo surowej ocenie moralnej. W ten sposób normy moralne nabierają charakteru instrumentalnego. Ich przywoływanie służy konkurencji, walce, napiętnowaniu „innych”, tracą natomiast swą moc kontroli społecznej.

Refleksja nad kondycją moralną społeczeństwa, źródłami anomii społecznej i nad środkami zaradczymi wydaje się dziś bardzo potrzebna.

opracowane na podstawie : Anomia jako choroba społeczna. O.Kozlova, 2013, Miscellanea Anthropologica et Sociologica 14/2, s.31-40